Tŷ'r Cymry (Caerdydd)

Tŷ'r Cymry
Math	sefydliad
Cysylltir gyda	Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru
Sefydlwyd	1936 ;
Daearyddiaeth
Lleoliad	Caerdydd
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	51.487°N 3.1715°W
	[golygwch ar Wicidata]

Mae Tŷ'r Cymry yn adeilad sy'n gweithredu fel canolfan i weithgareddau a sefydliadau Cymraeg yng Nghaerdydd ers yr 1930au. Lleolir Tŷ'r Cymry yn 11, Heol Gordon, Caerdydd, CF24 3AJ.

Sefydlu[golygu | golygu cod]

Yn 1936 cyflwynodd Lewis Williams, ffermwr o Fro Morgannwg, yr adeilad ar Ffordd Gordon, y Rhath, fel man cyfarfod a man gwaith i sefydliadau, cymdeithasau, grwpiau o bobl hyrwyddo'r Gymraeg a'i diddordebau ac i weithio "tuag at statws dominiwn Gymraeg" i Gymru ^[1] (hynny yw, ffurf ar hunanlywodraeth oedd gan Iwerddon neu Awstralia ar y pryd).

Ers ei agor yn 1936 mae wedi bod yn fan ymgynnull a sbardun i sawl mudiad pwysig iawn yn y Gymru Gymraeg a Chymru fel gwlad. Dros y blynyddoedd, mae Tŷ'r Cymry wedi bod yn gartref i nifer o sefydliadau, gan gynnwys Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru, Eglwys Efengylaidd Gymraeg Caerdydd, Yr Urdd, Ymgyrch Senedd i Gymru, Cynghrair Celtaidd (Cangen Cymru), Mudiad Ysgolion Meithrin, y Mudiad ar gyfer Addysg Gristnogol Cymru, Menter Caerdydd (lleoliad eu swyddfa gyntaf yn 2001 ^[2]), Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Cymdeithas Tŷ'r Cymry, Undeb Credyd Plaid Cymru rhwng 2006-20, dosbarth dysgwyr Cymraeg.^[3]

Ysgol Gymraeg[golygu | golygu cod]

Yn 1937-38 roedd cynlluniau ar y gweill yn Nhŷ'r Cymry i sefydlu ysgol cyfrwng Cymraeg yng Nghaerdydd. Roedd Gwyn M. Daniel ac eraill o'r cylch fu'n cwrdd yn y Tŷ ar fin sefydlu ysgol yn yr adeilad ond rhoddwyd y cynlluniau i'r neilltu gan fod yr Ail Ryfel Byd ar y gorwel ac i Arglwydd Faer Caerdydd fynnu mai cyfrifoldeb pwyllgor addysg y ddinas oedd sefydlu pob ysgol.

Gan nad oedd sôn am sefydlu ysgol Gymraeg o du'r awdurdodau, sefydlodd selogion Tŷ'r Cymry yr Ysgol Gymraeg Fore Sadwrn yn yr adeilad yn 1943. Roedd chwe athrawes yn dysgu yn yr ysgol Sadwrn a hynny am ddim. Ymhlith y plant a fynachai'r Ysgol Fore Sadwrn yr oedd Rhodri Morgan (cyn-Brif Weinidog Cymru) a'i frawd, yr Athro Prys Morgan. Daeth i ben yn 1947 ond ar sail yr ymdrechion sefydlu'r ysgol yn y 1930au y sefydlwyd Ysgol Gynradd Gymraeg Caerdydd yn 1949, sef yr hyn ddaeth yn Ysgol Bryntaf maes o law.

Cofiai Nia Royles (un o dair merch Gwyn M. Daniel; Ethni Jones a Lona Roberts oedd y ddwy arall) fel y cynhaliodd hi a'i chwaer, Ethni, Uwch Adran yr Urdd yn yr adeilad bob nos Wener.

Sefydlu UCAC[golygu | golygu cod]

Sefydlwyd Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru (UCAC) yn Nhŷ'r Cymry yn 1940. Y Llywydd oedd Dr Gwenan Jones, Aberystwyth; yr is-Lywydd, D.J. Williams, Abergwaun; yr Ysgrifennydd Cyffredinol, Gwyn M. Daniel; yr Ysgrifennydd oedd Hywel J. Thomas; a Victor Hampson-Jones oedd Ysgrifennydd Adran y Gyfraith.

Ysgol Feithrin Gyntaf Caerdydd[golygu | golygu cod]

Yn Nhŷ'r Cymry y sefydlwyd ysgol feithrin Gymraeg gyntaf Caerdydd gan bobl megis Gwilym Roberts ac Owen John Thomas. Bu cylch meithrin yn cwrdd yn festri Eglwys y Crwys ar Heol y Crwys, Caerdydd. Erys darpariaeth Mudiad Ysgolion Meithrin. Yn 2015, roedd Cylch Meithin a Cylch Ti a Fi yn cael ei chynnal yn Nhŷ'r Cymry.^[4]

Ymgyrch Senedd i Gymru[golygu | golygu cod]

Gan wireddu dymuniad gwreiddiol Lewis Williams i'r adeilad fod yn canolfan at gyrchu tuag at statws dominiwn i Gymru, Tŷ'r Cymry oedd pencadlys Ymgyrch Senedd i Gymru a sefydlwyd yn yr 1980au a bu'n weithredol nes ennill Refferendwm Datganoli Cymru 2011. Bu'r Ymgyrch yn defnyddio'r Tŷ fel canolfan ar gyfer gweinyddu a dosbarthu miloedd o daflenni yn pledio achos dros senedd i Gymru, gyda'r Ysgrifenyddion - John Osmond, Robin Reeves ac yna Alan Jobbins - yn gweithredu o'r adeilad.

Pan etholwyd un o garedigion y ganolfan, Owen John Thomas, yn Aelod Cynulliad defnyddiodd Tŷ'r Cymry fel ei swyddfa etholaeth.

Man Cymdeithasu[golygu | golygu cod]

Roedd Tŷ'r Cymry yn fan cymdeithasu ac ymgynnull. Cofiai un o hoelion wyth y Gymraeg yng Nghaerdydd, Gwilym Roberts fel y byddai'r adeilad yn llawn ar nos Sul wedi'r cwrdd yn y capeli Cymraeg.^[1] Mae'n cynnal cyfleoedd i bobl sy'n dysgu Cymraeg i gwrdd ac ymarfer yr iaith.^[5] Dyna hefyd fan cyfarfod cyntaf Eglwys Efengylaidd Gymraeg Caerdydd pan sefydlwyd hi yn 1979.

Côr Cyd-adrodd Tŷ'r Cymry[golygu | golygu cod]

Enillodd y côr yn yr Eisteddfod Genedlaethol bum mlynedd o'r bron gan dderbyn sgôr o 99/100 un flwyddyn. Awgrymodd y beirniaid eu bod yn rhoi gorau iddi er mwyn rhoi cyfle i gorau eraill.